Bunama Hakkında Ayrıntılı Bilgi

Bunama (demans) nedir?

Bunama tek bir hastalık olarak değerlendirilmemelidir. Esasen, bunama kişinin entelektüel ve toplumsal yeteneklerinde bozulmaya yol açacak düzeydeki bir çok farklı bulguya karşılık gelen nöropsikiyatrik bir kavramdır. Tanım gereği, bu bulgular kişide gündelik işlevlerin yerine getirilmesini bozacak ciddiyette olmalıdır. Bunamaya ait semptom ve bulgular bir çok hastalık nedeniyle ortaya çıkabilmektedir. Yıllar içinde şiddetlenerek kişide bir çok yetinin kaybına yol açan bunama türleri içinde en yaygın görüleni Alzheimer hastalığı denilen durumdur.

Unutkanlık ve hafıza kusurları bunamada en sık rastlanan şikayetlerdir. Ne var ki unutkanlık, tek başına kişinin bunama hastası olduğu anlamına gelmez. Bunamada üç önemli zihinsel yetinin en az ikisinin bozulmuş olması beklenmektedir; bu yetileri hafıza, yargılama (muhakeme) ve lisan şeklinde sıralayabiliriz. Bunaması olan bazı bireyler, kafası karışık, anlamakta zorlanan bir kişi görünümünde olup, sözgelimi isimleri, yakın tarihleri ve yerleri karıştırabilirler. Bazı bunama durumlarındaysa, hafıza sorunları belirgin olmadığı halde kişilik ve toplumsal davranışlarda şiddetli bir değişiklik ortaya çıkmaktadır. Bunamaya sebebiyet veren hastalıkların bir kısmı tedavi edilebilir niteliktedir, hatta bazı hastalıklarda yitirilen yeteneklerin yeniden kazanılması (yani hastalığın tedaviyle tamamen veya tama yakın düzelmesi) mümkün olabilmektedir.

Bunama hastalarında hangi şikayet ve bulgular görülür?

Bulgular altta yatan hastalığa göre değişebilmektedir, en çok aşağıdaki bulgulara rastlanmaktadır:

• Unutkanlık
• Konuşma ve kendini ifade etmede güçlük
• Yeni bilgilerin öğrenilmesinde güçlük, yakın olayların hatırlanamaması
• Gündelik etkinliklerin planlanması ve programlanmasında güçlük
• Kişilikte saptanan önemli değişiklikler
• Mantıklı düşünememe, olayları doğru değerlendirme yeteneğinin kaybedilmesi
• Uygunsuz ve alışılmadık davranışlar
• Paranoya (şüphecilik)
• Öfkelilik, saldırganlık
• Halüsinasyonlar (algı bozuklukları)

Ne zaman Doktora başvurulmalı?

Kendinizde veya bir yakınınızda hafıza sorunları veya üstte bahsedilen bulgulardan herhangi biri mevcutsa bir psikiyatri, nöroloji ya da geriatri uzmanına başvurmalısınız. Bunama özellikle bazı tıbbi durumlara bağlı olarak ortaya çıkmışsa tedavi şansı yüksektir. Bu durumlarda hastalık gidişatı durdurulabilmekte ya da hastalık tamamen geriye çevrilebilmektedir. İşte bu sebeple her bunama olgusunun ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmesi ve tahliller büyük önem arz eder.

Bunamanın Nedenleri

Bunama birçok nedene bağlı olabilir. Alzheimer hastalığı gibi bazı bunama tabloları bağımsız birer hastalıktır, bu durumlarda bunama başka bir hastalığa bağlı olarak ortaya çıkmamaktadır.

İlerleyici Bunama Şekilleri

Bu durumlarda hastalık gittikçe şiddetlenme eğilimindedir. Aşağıdaki durumlar en yaygın olanlarıdır.

Alzheimer hastalığı, 65 yaşın üstünde en sık karşılaşılan bunama nedenidir. Bulgular genellikle 60 yaşından sonra ortaya çıkar, nadir olarak daha erken yaşlarda da görülebilir, bu durumda sıklıkla ailevi özellikler gösterir. Birçok olguda Alzheimer hastalığına yol açan kesin neden tam olarak bilinemese de, beyin hücrelerinde (nöronlarda) iki tipte hasar temel bulgulardır. Bunlar plaklar ve yumaklardır. Plaklar normalde zararsız olan bir proteinin, beta-amiloidin kümeleşmesiyle meydana gelirken, yumaklar tau denilen anormal bir proteinin oluşturduğu lifsi kümelerdir. Alzheimer hastalığı 7 ila 10 yıl süreyle yavaşça ilerleyerek bilişsel yeteneklerde ilerleyici bir yıkıma yol açmaktadır. Nihai aşamada, beynin hafıza, hareket, dil, yargılama, davranış ve soyut düşünce ile ilgili merkezleri çalışamaz hale gelecektir.

Lewy cisimcikli demans, bunama tablolarının yaklaşık %20’sini oluşturduğundan en sık bunama nedenlerinden biridir. Daha çok ileri yaşlarda ortaya çıkar. Lewy cisimcikleri Lewy cisimcikli demans, Alzheimer hastalığı ve Parkinson hastalığında, beyinde görülen anormal protein kümelerindendir. Hastalığa ait bulgular Alzheimer hastalığındakilere benzemekle beraber, bu hastalığa has bazı bulgular şunlardır: kafa karışıklığı ve ayık dönemlerle belirgin dalgalı seyir, görsel halüsinasyonlar (varsanılar), hafif düzeydeki parkinson hastalığına benzeyen belirtiler, örn. titreme ve hareketlerde yavaşlama. Bu hastalarda ayrıca REM davranış bozukluğu denilen, rüya görme sırasında ortaya çıkan istemsiz hareketlerdir.

Damarsal (vasküler) bunama, Alzheimer hastalığından sonraki en sık bunama biçimi olup, bu hastalıkta beyne giden damarlarda sorunlar mevcuttur. Şikayetler ani olarak, sıklıkla inme sonrasında ortaya çıkar. Damarsal bunama, beyin kanamaları, beyindeki damar çeperlerinde amiloid birikimi (amiloid anjiyopati) ve kalpten pıhtı atımına bağlı olarak ortaya çıkabilmektedir. Bu bunama türünde bulgular zamanla ilerleme eğilimi gösterebilirse de, bazı durumlarda bulgular ortaya çıktıktan sonra zaman içinde gerileyebilmektedir. Alzheimer hastalığıyla birlikte görülebilmektedir.

Frontotemporal demans, daha nadir görülen bir bunama türü olup Alzheimer hastalığından daha erken yaşta ortaya çıkma eğilimindedir. Beynin frontol (ön) ve temporal (yan) lobundaki beyin hücrelerinin kaybı ile belirgin bu hastalıkta kişilik, dil ve davranışta belirgin bozulma görülür. Toplumsal olarak kabul görmeyecek tipte uygunsuz davranışlar, zihinsel esnekliğin kaybedilmesi, konuşma bozuklukları, düşünce ve konsantrasyon sorunları oldukça sıktır. Diğer bir çok demans türünde olduğu gibi nedeni tam olarak belirlenememiştir, ancak önemli bir kısmında genetik mutasyonlar saptanmıştır. Bununla birlikte birçok hastada aile hikayesi saptanamaz. Frontotemporal demans türlerinden Pick hastalığında davranış ve kişilik değişikliği oldukça belirgindir.

Bunamaya yol açan diğer durumlar

Huntington hastalığı. 30 ve 40’lı yaşlarda ortaya çıkarak başlangıçta sinirlilik, kaygı bozukluğu ve depresyon gibi hafif düzeyde kişilik değişikliğine yola açarak yıllar içinde ciddi bunamaya yola açan genetik bir hastalıktır. Bu hastalıkta yürüme güçlüğüne, hareket sorunlarına ve istemsiz hareketlere de her zaman rastlanmaktadır.

HIV ile ilişkili bunama. HIV enfeksiyonu AIDS hastalığına yola açarak beynin ak maddesinde yıkılmaya yol açar. Bu da hafıza sorunlarına, içe kapanmaya ve konsantrasyon güçlüğüne neden olur. Hareket sorunları da sıklıkla ortaya çıkabilmektedir.

Creutzfeldt-Jakob hastalığı. Bu ender ve ölümcül beyin hastalığı nedeni anlaşılmadık biçimde bazı kişilerde ortaya çıkabilmektedir. Bazı olgularda hastalık kalıtsaldır, bazı durumlarda ise hastalıklı beyne ve sinir dokusuna maruz kalmaya bağlı olarak gelişmektedir. Variant tipinde hastalığın, hastalıklı sığır beyni ve sinir dokularının tüketilmesine bağlı olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir (Deli dana hastalığı). Bulgular genellikle 60’lı yaşlarda ortaya çıkar, hareketleri yürütme sorunları, kişilik değişikliği, hafıza, muhakeme, düşünce ve görme işlevlerinde bozukluk sık görülür. Hastalık birkaç yıl içinde ölümle sonuçlanır.

Hareket bozukluklarına bağlı olarak ortaya çıkan bunamalar. Parkinson hastalığı başta gelmek üzere bazı hareket hastalıkları ileri aşamalarında bunamaya yola açabilmektedir.

Geriye çevrilebilen, önemli oranda tedavi edilebilen bunama türleri.

Enfeksiyonlar ve bağışıklık bozuklukları. Bunama beyni tutan menenjit, ensefalit, frengi, Lyme hastalığı ve lösemi gibi hastalıklara bağlı olarak ortaya çıkabilmektedir. Multipl skleroz (MS) hastalığının da ileri evrelerinde bunama görülebilmektedir.

Metabolizma ve hormon bozuklukları. Ciddi hipoglisemi nöbetleri, tiroid sorunları, kanda kalsiyumun düzeyindeki değişiklikler, B12 vitamini gibi bazı vitamin eksiklikleri.

İlaçlar ve zehirlenmeler. Kurşun ve manganez gibi ağır metal zehirlenmeleri, bazı tarım ilaçları, ciddi alkolizm de bunamaya yol açabilmektedir.

Beyin tümörleri

Kalp durması, karbon monoksit zehirlenmesi gibi beynin oksijensiz kalmasına yol açan bazı durumlarda bunama ortaya çıkabilmektedir.

Bunamada risk etmenleri

İleri yaş, sigara kullanımı, aşırı alkol tüketimi, yüksek tansiyon, diyabet hastalığı, akrabalarda bunama hikayesi, ileri yaşta ortaya çıkan depresyon, damar sertliği ve yüksek kolesterol kişilerde bunama riskini artıran etmenlerin önde gelenleridir.

Bunama ne gibi sonuçlara neden olur?

Bunama tablosu ilerledikçe birçok beden işlevlerinde bozulmalar gelişmeye başlar.

• Yetersiz beslenme: Bunama hastalarının hemen tamamında ileri evrelerde yemede azalma ya da yemenin tamamen kesilmesi görülmektedir. İleri evre bunamada çiğneme ve yutma kasları zayıflayacak, yerken boğulma ve yenilenlerin ciğerlere kaçması ihtimali artacaktır. Bu durumda ani ölüm görülebileceği gibi zatürre de gelişebilmektedir. İleri evre bunama hastaları sıklıkla açlık hislerini, bununla birlikte yemek yeme güdülerini yitirirler. Depresyon, bazı ilaç yan etkileri, kabızlık ve genel düşkünlük hali de kişinin yemek yeme isteğini azaltabilen bunamayla ilişkili diğer durumlardır.
• Yetersiz hijyen: Orta ve ileri düzeydeki bunamada önemli günlük işlevlerde kayıplar ortaya çıkar. Banyo yapma, giyinme, diş fırçalama ve tuvalet alışkanlığında bozulmalar görülür.
• Ruhsal bozukluklar: Bunamada davranış ve kişilik değişmektedir. Bunama depresyon, öfkelilik, kafa karışıklığı, kaygılılık ve uygunsuz davranışlara yola açabilir.
• İletişim yetersizliği: Bunama ilerledikçe, kişi insanların isimlerini, tarihleri ve bulunulan yerleri unutmaya, karıştırmaya başlarlar. Bu da bakım verici konumundaki akrabalar ile hasta arasında önemli iletişim güçlüklerine, karşılıklı anlaşılmazlığa yol açabilmektedir.
• Uyku sorunları: Gece uykusuzluk, gündüz saatlerinde uykululuk oldukça sık görülür.
• Kaybolma, düşmeler, dikkatsizlik sebebiyle yangın çıkarma ve trafik kazasına neden olma gibi kişisel güvenlik ile ilgili sorunlar da sıktır.

Yapılması gereken muayeneler ve tetkikler nelerdir?

Hafıza gibi beyin işlevlerini değerlendiren nöro-psikolojik testler, nörolojik ve psikiyatrik muayeneler, kan tetkikleri, beyin MR’ı ve EEG hem bunamanın mevcut olup olmadığını anlamaya hem de bunamanın nedenini ortaya çıkarmaya yardım eder.

Bunama nasıl tedavi edilir?

Muayene ve tetkiklerle bunamanın nedeni tespit edildikten sonra, eğer bunamaya sebep olan hastalık geriye döndürebilir nitelikte ise (örn. vitamin eksiklikleri, hormon düzensizlikleri ve bazı enfeksiyonlar) bu durumun tedavi edilmesi önceliklidir. Bu sayede, nadir de olsa bunamanın seyri durdurulabilmekte ve hatta geri çevrilebilmektedir. Ne var ki, bu olgular bütün bunama olguları içinde oldukça seyrektir.

• Kolinesteraz inhibitörleri Başta Alzheimer hastalığı olmak üzere çeşitli bunama türlerinde kullanılan bu ilaçlar, hastalık gidişatını değiştirmemekte ancak özellikle hafıza işlevlerinde ılımlı bir iyileşmeye yol açabilmektedir. Bulantı, kusma ve ishal gibi yan etkilere yola açabilir.
• Gultamerjik sistem üzerinden etki eden ilaçlar Başta Alzheimer hastalığı olmak üzere çeşitli bunama türlerinin ileri evrelerinde kullanılmktadır. Hastalık seyrini durdurmamakta veya yavaşlatmamaktadır. Hafıza işlevlerinde ve bazı davranışsal sorunlarda ılımlı düzeyde bir iyileşmeye yardımcı olabilir.
• Risk etmenlerinden yüksek tansiyon, DM gibi etmenlerin tedavisi özellikle damarsal bunamada önem arz eder.
• Bunamaya oldukça sık eşlik eden paranoya, depresyon, kaygı bozukluğu, öfke atakları gibi ruhsal sorunların tedavisinde antipsikotik, antidepresan ve diğer psikiyatrik ilaçlar kullanılmaktadır.

(Mayo Clinic’in ilgili makalesinden yararlanılmıştır)