Demans Hastalığında Sosyal Biliş ve Ölçümü

Frontotemporal demansın davranışsal türü (Behavioural variant frontotemporal demantia –BvFTD) beynin frontal ve temporal bölgelerinin devamlı olarak hücre kaybına uğraması (atrofi) sonucu meydana gelen sosyal bilişi de etkileyen nörodejeneratif bir hastalıktır.

F. Kumfor ve ekibinin yaptığın bir çalışmada (2017), Sosyal biliş performansını çeşitli yöntemlerle ölçen bir testinin (TASIT – The Awareness of Social Inference Test; McDonald, Flanagan, Rollins ve Kinch 2003) uzun ve kısaltılmış hali (TASIT-S) Frontotemporal demans ve Alzheimer hastalarına uygulatılıp sonuçları birbirleriyle ve sağlıklı kişilerle karşılaştırılıyor. TASIT testinde katılımcılara bir video klip gösterilirken klipte oynayan kişilerin duyguları ve niyetleri soruluyor. Testin ilk bölümü kişilerin duygusal algısını (mutluluk, hüzün, kızgınlık, kaygı/korku, iğrenme, şaşırma) ölçerken, ikinci bölümü kişinin iğneleyici mesajları algılayıp algılayamamaları ölçülüyor. Hastaların hangi beyin bölgelerinde bozulmalar görüldüğü ve testteki performanslarının beyin bölgeleriyle ilişkili olup olmadığını ölçmek için ise katılımcıların MRI görüntülerine bakılıyor.

Testlerin sonucunda şu bulgular bulunuyor:

Testin orijinal versiyonu ile kısaltılmış versiyonu arasında güçlü bir bağlantı var. Dolayısıyla klinik pratikte bir saatlik uzun versiyonu yerine kısa versiyonu tercih edilebilir.
Nörogörüntüleme sonuçlarına göre;
- BvFTD hastalarında anterior atrofi görülürken (frontal kutuplarda, bilateral orbifrontal kortekste ve temporal kutuplarda) Alzheimer hastalarında posterior atrofi görülüyor (bilateral temporal lob, bilateral hipokampi, posterior singulat, temporoparietal bölgeler).
- BvFTD hastalarının frontal medial korteksi ve sağ insula bölgesi AD ye göre daha fazla etkilenirken, AD hastalarında precuneus bölgesi daha çok hücre kaybına uğruyor.
TASIT – S testinin ilk bölümünde (duygu tanıma) genel bilişsel yetenekler ve eğitim düzeyi dikkate alındığında, teşhis konan gruptan BvFTD ve AD’nin performansı sağlıklı kontrol grubuna göre düşük ve iki hasta grubu arasında performans bakımından fark bulunmuyor. Ancak MRI sonuçlarına göre iki hasta grubunun test performansıyla bağlantılı olan bölgeler değişiklik gösteriyor:
- BvFTD hastalarının performansıyla anterior atrofi görülmüş sosyal beyin bölgelerinden frontal kutuplarda, sağ temporal kutupta ve sağ insula arasında ilişki bulunurken, AD’nin performansını sosyal beyinle ilişkilendirilen bölgelere ek olarak başka bölgelerle de açıklıyorlar.
Testin ikinci bölümünde (iğneleyici sözleri ayırt etme), BvFTD hastaları kontrol grubundan ve Alzheimer hastalarından belirgin düzeyde daha düşük performans gösteriyor. Ayrıca BVFTD hastalarının testteki samimi olan ifadeleri tanıma konusunda problemlerinin olmaması, sadece iğneleyici ifadeleri samimi olanlardan ayırt edememeleri testteki düşük performanslarının genel bilişsel bozulmayla ya da testin gerekliliklerini anlayamamakla açıklanmayacağını ortaya koyuyor. Nöro-görüntüleme sonuçlarına göre:
- Sağlıklı ve AD bireylerinin performanslarıyla herhangi bir beyin bölgesi bağlantılı bulunmuyor.
- Genel olarak bakıldığında testteki performanslar sağ amigdala, sağ orbitofrontal korteks, sol precuneus, temporal kutuplar ve sol fusiform korteksle ilişkilendiriliyor.
Araştırmacılar bu bulgulardan şu sonuçları çıkarmış: Alzheimer hastalarının TASIT-S testindeki düşük performansını bilişsel yeteneklerdeki genel düşüşe bağlarken, BvFTD hastalarının, eğitim ve genel bilişsel yetiler kontrol edilmesine rağmen, diğer gruplara göre daha düşük performans göstermesi hastalığın duygu tanıma ve iğneleyici mesajları anlama yetilerindeki düşüşü büyük oranda açıklıyor.
Test performansının sosyal beyin bölgeleriyle olan bağlantısını araştırmak için kullanılan MRI sonuçlarına göre, amigdala, temporal kutuplar, insula, fusiform korteks, frontal kutuplar ve precuneus bölgeleri genel TASIT-S test performansıyla bağlantılı. Testin duygusal tanıma kısmıyla amigdala, insula ve temporal kutuplar ilişkili bulunurken, iğneleyici sözleri algılayabilme kısmı amigdala ve temporal kutupların yanında orbitofrontal korteks ve başkalarının düşüncelerini tahmin edebilme yetisiyle ilişkili olan precuneus bölgeleriyle de ilişkilendiriliyor. Ayrıca bu bölgelerin önceki çalışmalarda testin uzun versiyonu ile de ilişkili bulunması kısa halinin uygulanabilirliğini artırıyor.

Kumfor ve ekibinin çalışması Alzheimer popülasyonunda hastalık şiddetli değilse sosyal bilişteki bozukluğun nadiren görüldüğü, sosyal biliş testlerindeki performansın düşüklüğünde AD hastaları için genel bilişsel yetilerdeki düşüşün etkili olduğu bu sebeple demans popülasyonundaki sosyal biliş araştırmalarında genel bilişsel yetilerin kontrol edilmesi gerektiğini ortaya koyuyor.

Çalışmada, duygu tanıma ve iğneleme mesajlarını algılama yetilerini ölçen TASIT testinin kısa versiyonunun da BvFTD hastalarının sosyal biliş kabiliyetlerini ölçebildiğini ortaya koymuş. Demans popülasyonunda sosyal bilişi tespit edebilmek bu yetilerin genel bilişsel yetilerdeki düşüklüklerden etkilendiğinden, bu faktörü kontrol eden testlerin daha kullanışlı olduğunu ortaya koyuyor. Ancak sosyal bilişi ölçen testlerin kültürden ve sosyal değerlerden etkilenmesi testin Türkçe adaptasyonu durumunda geçerlilik ve tutarlılık için bu popülasyonda da araştırmanın tekrarlanması ihtiyacını doğuruyor.

KISALTMALAR:
AD: Alzheimer Disease: Alzheimer Hastalığı
BvFTD: Behaviour variant Frontotemporal Demans: Davranış türlü Frontotemporal Demans
TASIT: The Awareness of Social Inference Test: Sosyal Atıf Farkındalığı Testi

KAYNAKLAR:
– Baez, S., Manes, F., Huepe, D., Torralva, T., Fiorentino, N., Richter, F., … & Matallana, D. (2014). Primary empathy deficits in frontotemporal dementia. Frontiers in aging neuroscience, 6, 262.
– Ibañez, A., & Manes, F. (2012). Contextual social cognition and the behavioral variant of frontotemporal dementia. Neurology, 78(17), 1354-1362.
– Kumfor, F., Honan, C., McDonald, S., Hazelton, J. L., Hodges, J. R., & Piguet, O. (2017). Assessing the “social brain” in dementia: applying TASIT-S. Cortex, 93, 166-177.
– McDonald, S., Flanagan, S., Rollins, J., & Kinch, J. (2003). TASIT: A new clinical tool for assessing social perception after traumatic brain injury. The Journal of head trauma rehabilitation, 18(3), 219-238.