Obeziteye Yol Açan Psikiyatrik İlaçlar

Ruhsal bozukluk tanı ve tedavi seçeneklerinin artması ile birlikte kilo alımı önemli bir problem olarak baş göstermektedir.

Onay almış pek çok psikotrop ilacın vücut ağırlığını artırma ve sonuçta obeziteye yol açma potansiyeli mevcuttur.

Diyabet, hiperkolesterolemi ve hipertansiyon gibi metabolik bozuklukların psikiyatrik hasta grubunda artması da kilo alımı ve psikotrop kullanımı ile ilişkilendirilmektedir.

Obezite

– BKİ ≥ 35 ya da 40 kg/m2 -> ciddi obezite

– BKİ ≥ 35 kg/m2 ve obezite ilişkili sağlık problemleri varlığı ya da ≥40–44.9 kg/m2 -> morbid obezite

– BKİ ≥ 45 ya da 50 kg/m2 -> süper obezite

1. Antipsikotikler
2. Antidepresanlar
3. Duygudurum Düzenleyiciler
4. Etki Mekanizması
5. Ne yapmalı?

Antipsikotikler

Antipsikotiklerin kilo artışına yol açtıkları klinik pratiğe ilk girdikleri zamandan beri bilinmektedir.

Neredeyse tüm antipsikotiklerin kilo artırıcı etkileri olmakla birlikte düşük potensli fenotiazinler ve klozapinin etkileri özellikle ön plana çıkmaktadır.

Kilo alımının miktarı ilaçtan ilaca değişmekle birlikte özellikle ikinci kuşak antipsikotikler oldukça fazla miktarda kilo aldırmaktadır.

İkinci kuşak antipsikotikler

En çok kilo artışı görülen gruptur.

Geniş çaplı bir literatür derlemesine göre vücut ağırlığındaki ortalama artış
– Olanzapin -> 2.3 kg/ay,
– Ketiyapin -> 1.8 kg/ay,
– Klozapin -> 1.7 kg/ay,
– Risperidon -> 1.0 kg/ay,
– Ziprasidon -> 0.8 kg/ay olarak saptanmıştır.

2006 yılında onay alan bir antipsikotik olan Paliperidon için kısa veya uzun dönemde herhangi bir metabolik yan etki bildirilmemiştir.

Aripiprazol kullanılarak yapılan kısa dönemli bir çalışmada plasebo ile karşılaştırılınca ortalama 0.5-0.9 kg kilo artışı yaptığı gösterilmiştir.

Genel olarak bakıldığında:
– Klozapin, olanzapin, risperidon ve ketiyapin kilo artışı ile büyük ölçüde ilişkili bulunurken,
– Paliperidon, ziprasidon, aripiprazol, asenapin, and lurasidon görece olarak nötral bulunmaktadır.

Antidepresanlar

Antidepresanlarla (AD) kilo alımı diğer ilaçlara göre daha kronik bir süreçtir.

AD’lar ile ilişkili obezite bu ilaçların daha sık reçete edilmeleri nedeniyle diğer ilaçlara göre daha sıktır.

Obezite açısından ikinci kuşak antipsikotiklerin ön plana çıkması nedeniyle AD ile yapılan çalışmalar görece azdır,

Ancak antidepresanlar ile toplam nüfusun %10-20’sinin ortalama 1-3 kg alması, %1 olarak hesaplanan şizofreni popülasyonunun %2-10 kg almasından daha büyük yük oluşturmaktadır.

AD’ların kilo artırıcı yan etkileri Trisiklik AD ve Monoamin Oksidaz İnhibitörlerinde diğer ajanlara oranla daha sık bildirilmektedir.

«TSA > MAOİ > Mirtazapin > SSRI > diğerleri» şeklinde özetlemek mümkündür.

Trisiklik Antidepresanlar (TSA)

İmipramin

Kullanan kişilerde ortalama 3-4 kg alımı görülmüştür ve hastaların %13.3’ü başlangıç kilolarının %10’unundan fazla kilo almıştır.

Amitriptilin

Kullanan kişilerde ortalama 2 kg artış görülmüştür.

Nortriptilin

60 yaş üzeri kullananlarda ve çocuklarda kilo alımı gösterilememiştir.

Monoamin Oksidaz İnhibitörleri (MAOİ)

Trisiklik antidepresanlardan daha az kilo artışı yapmaktadır.

Bir literatür derlemesine göre fenelzinin MAOİ arasından kilo artışına en yatkın ilaç olduğu tespit edilmiştir.

Izokarboksazid ve transdermal selejilin ile kilo artışı nadirdir.

Seçici Serotonin Gerialım İnhibitörleri

En sık reçete edilen antidepresanlardır.

SSRI’ların ilk etkisi kilo kaybı yönünde olmakla birlikte tedavideki 1. yılın ardından genel bir kilo alımı olduğu bildirilmiştir.

SSRI’lar içinde Paroksetin en çok kilo aldıran ilaçtır.

Fluoksetin ile ilgili tartışmalı veriler bulunmaktadır. Başlangıçta anorektik etkileri görülmekte birlikte uzun süreli incelemelerde bu etkinin geçici olduğu ve sonuçta başlangıç kilosunu artırdığı yönünde veriler mevcuttur.

Sitalopram bir yıl içinde 1-1.5 kg kilo artışına sebep olabilmektedir.

Fluvoksamin ve sertralin ile kilo artışı olmadığı bildirilmiştir.

Diğerleri

Obezite yapıcı etkileri bakımından Mirtazapin, SSRI’lar ile TSA’lar arasına tekabül etmektedir.

Mirtazapinin klinik pratikteki kilo artışı ve metabolik etkileri ikinci kuşak antipsikotiklere benzetilmektedir.

Trazodonun zaman içerisinde 0.5-1.1 kg aldırdığını gösteren çalışmalar mevcuttur.

Bupropion modern ajanlar arasında kilo azalmasına sebep olan tek ajandır.

Kullananlar arasında ortalama 3–4.4 kg kilo azalması olduğu bildirilmiştir.

Duygudurum Düzenleyiciler

Kilo alımı ve obezite, antipsikotikler ve antidepresanlar gibi duygudurum düzenleyicilerinin (DDD) de yaygın görülen yan etkileridir.

Duygudurum Düzenleyiciler ajanlar arasında Lityum kilo aldırıcı etkiye sahip olmasıyla ön plana çıkmaktadır.

Uzun dönemli bir kohort çalışmasında Lityum tedavisi altındaki hastaların %74’ü kilo alımı bildirmiştir.

Bu kişilerin %21’inde 10 kg ve üzeri, %2’sinde ise 20 kg ve üzeri kilo alımı olduğu görülmüştür.

Diğer Duygudurum Düzenleyiciler

Valproik asit

Diğer antikonvulsanlara göre daha fazla kilo aldırdığı bilinmektedir.

İlacı kullanan kişilerden %8 ila 59’unda oralama 8 ila 14kg’lık kilo artışı görülmektedir.

Karbamazepin

Yapılan çalışmalar kısıtlı olsa da 15 kg’a kadar bir artış görüldüğü bildirilmiştir.

Lamotrijin

Kilo alımı açısından nötral bir etkiye sahip olduğu düşünülmektedir. Yapılan çalışmalarda yaklaşık 2 kg’a kadar kilo kaybına ve 0.6 kg kilo alımına yol açtığı gösterilmiştir.

Etki Mekanizması

Psikotropların farmakodinamik etki profilleri oldukça geniştir ve çoklu nörotransmiter, reseptör ve nöral ağların etkileşimi ile kilo artışına sebep olmaktadırlar.

Sonuç olarak bu etkiler iştahı artırma (kalori alımının artması) ve/veya metabolizma yavaşlatma (kalori harcamanın azalması) yönünde hareket eder.

İlaç kaynaklı sedasyon ve fiziksel aktivite azalması da suçlanan nedenler arasındadır.

Serotonin 5-hidroksitriptamin 2C (5-HT2C) reseptöleri

İştahı düzenlemede rol oynar.

Hayvan çalışmalarında bu reseptörün aktive olması yeme davranışını azaltmaktadır. Bu reseptörü olmayan sıçanların obez olduğu bildirilmiştir.

Atipik antipsikotikler ve Mirtazapinin bu reseptörü bloke ederek yemeyi ve kalori alımını artırdığı düşünülmektedir.

Beta-3 adrenerjik reseptörler

Adipoz dokularda bulunup özellikler nörepinefrin uyarısı varlığında yağın enerjiye dönüşmesinde etkilidir.

Alpha adrenoreseptör

Tam etkisi bilinmemekte birlikte bu reseptöre yüksek afinite gösteren TSA gibi ilaçların düşük afinite gösteren SSRI’lara göre daha çok kilo aldırmaktadır.

Histamin-1

Kesin etkisi bilinmemekte bu reseptörü bloke eden psikotroplar daha çok kilo aldırmaktadırlar.

Antikolinerjik bölgelerin blokajı iştah artışına sebep olmaktadır.

Sigma-opiod reseptörlerin klozapinin etki mekanizmasında rol aldığı bilinmektedir.

Tedavi

İdeal olarak kilo alımından önce her hastaya diyet ve egzersiz planlanması yapılmalıdır.

Diyet ve egzersizin yanı sıra, davranış düzenleyici tekniklerle yeme alışkanlıkları değiştirilmeli ve istenen diyet davranışları cesaretlendirilmelidir.

Davranış düzenlenmesi tek başına haftada 0.5-0.7 kg kilo azalmasına yol açmaktadır.

Tüm bunların başarısız kalması durumunda ya da hastanın uyumunun kısıtlı olduğu durumlarda antiobezite ilaçlarının başlanması uygun olacaktır.

Özetle…

Genel toplumda ve özellikle ruhsal bozukluğu olan hastalarda obezite prevalansı giderek artmaktadır.

Antipsikotikler, duygudurum düzenleyiciler ve antidepresanların hemen hepsinin kilo üzerine etkileri vardır.

Çok az psikotrop ilacın kilo azaltıcı etkileri olduğu bilinmektedir.

Metabolik etkilerin yanı sıra, kilo alımı, hastalarda ilaç uyumunu bozarak semptomların alevlenmesine de neden olabilmektedir.